VOORDRACHT OVER HET IN BEWEGING ZETTEN VAN HET DHAMMA-WIEL |

In de eerste voordracht—de Dhammacakkappavatana Sutta—zet de Boeddha ‘het Wiel van de Dhamma in beweging’.

Het historische verhaal wordt ons in de sutta’s van de Pali-canon in geuren en kleuren verteld. Er staat geen maat op de verbale adoratie. Alle registers worden opengetrokken. Niets blijft onbenut. Maar ook hier—in dit summum bonum—horen we de essentie af te zonderen van de versiering. Want de kern van de voordracht—de Vier Edele Waarheden—schraagt het hele bestaan.

… We gaan even terug in het verhaal opdat alles in het juiste perspectief gevestigd blijft… Nadat de Boeddha in Bodhgaya tot Zelfrealisatie was gekomen, verbleef hij, volgens de overlevering, nog zeven weken in de omgeving van de Bodhi-boom. Hij stelde zich de vraag óf en hóe hij zijn ontwaken in woorden en concepten zou kunnen overbrengen. In de stellige zekerheid dat woorden en concepten nooit de waarheid kunnen onthullen. Hóe hij de diepe realisatie van afhankelijk ontstaan (P. paticca samuppada) verstaanbaar zou kunnen maken. Hetzelfde gold voor wat betreft de beëindiging van het voortdurende ‘worden’ (P. bhava) dat slechts tot ouderdom, ziekte en dood—dus tot dukkha—voert. Na diepe en langdurige overweging besloot de Boeddha uiteindelijk om het door hem verworven inzicht te verkondigen aan hen ‘die weinig stof op de oogleden hebben’.

Eerst dacht de Boeddha aan zijn twee leermeesters Alara Kalama en Udakka Ramaputta, maar beide guru’s waren in de tussentijd overleden. Vervolgens trok hij westwaarts naar Sarnath, ten noorden van de stad Varanasi—de spirituele stad van India, gelegen aan de heilige rivier Ganges. De tocht van Bodhgaya naar Varanasi omvatte een reis van ongeveer 260 km door onherbergzaam gebied. Dit gebeurde in dagtrips van gemiddeld 10 kilometer (1).

Daar zocht de Boeddha de Vijf Gezellen (P. Panca Vaggiya) op waarmee hij gedurende vijf jaar zijn ascetisch lot had gedeeld in de grotten van het Dungeshwari-gebergte. Het was immers in het Hertenkamp van Sarnath (P. Isipatana) dat zijn vroegere kompanen hun pad van ascese verder aan het cultiveren waren.

De sutta’s beschrijven hoe de Vijf Gezellen die de Boeddha in de verte zagen afkomen onderling met elkaar afspraken om hem niet te begroeten. Ze vonden dat hij zijn belofte verbroken had door het extreme pad van onthechting te verlaten.

Maar toen de Boeddha dichterbij kwam, werden zij getroffen door de rust die zijn ogen en zijn houding uitstraalden. De sutta’s verhalen hoe zij, als door een zweepslag getroffen, opstonden om hem de gebruikelijke eer te betuigen.

Het relaas van de enscenering gaat als volgt: (2)

❛ Toen de Boeddha het hek [van het Isipatana-park] binnenging, waren de ascetische kameraden zo onder de indruk van zijn stralende houding dat ze alle vijf meteen opstonden. Het leek wel alsof de Boeddha omgeven werd door een krans van licht. Uit iedere stap die hij zette, bleek zeldzame geestkracht. Alleen al door zijn stralende blik kwam er niets terecht van hun plan om hem op zijn nummer te zetten. Kondanna holde naar hem toe en nam zijn bedelkom aan. Mahanama ging water halen, zodat de Boeddha zijn handen en voeten kon wassen. Bhaddiya zette een kruk voor hem klaar om op te zitten. Vappa vond een waaier van palmbladeren en begon hem koelte toe te wuiven. Assaji bleef aan de kant, want hij wist niet wat hij moest doen. Nadat de Boeddha zijn handen en voeten gewassen had, besefte Assaji ineens dat hij een kom met koud water kon vullen en die aan hem kon geven. De Vijf Vrienden gingen in een kring rondom de Boeddha zitten die hen vriendelijk aankeek en zei: ‘Mijn broeders, ik heb de Weg gevonden en ik zal hem jullie wijzen.’ ❜

En toen begon de Boeddha zijn eerste voordracht. De orthodoxe doctrine gaat ervan uit dat de Boeddha, nà zijn ontwaken in Bodhgaya, de hele leer klaar en duidelijk voor ogen had. Dat hij niets ‘verborgen’ hield. Wat niet wil zeggen dat ‘deze mystieke ervaring van Verlichting die het normale denken en rationele overwegen ver overstijgt tot andere en nieuwe verwoordingen aanleiding gaf’. (3)

Laat er echter absoluut géén énkele twijfel over bestaan. Dit ís de Leer. Wat híer gezegd wordt is de Leer zélf. Niets meer, maar ook niets minder. Als er iets méér of anders zou geweest zijn, dan zou de Boeddha het híer gezegd hebben. Op déze plaats.

Maar mutatis mutandis, laten we ernstig blijven: wat hier níet gezegd wordt is níet de essentie van Dhamma. Is zeker níet van aard om er een doctrinair punt van te maken. (4)

Deze eerste voordracht bevat 5 onderwerpen (die ik, voor de eenvoud, genummerd heb). Voor elk van deze vijf onderwerpen geef ik eerst mijn vertaling van de Pali-tekst naar het Nederlands, gevolgd door een analytische ontleding.

I. de twee uitersten en de Middenweg (P. majjhima patipada): (5)

❛ Monniken, een bhikkhu hoort de volgende twee uitersten niet te beoefenen.

Welke twee ?

Het nastreven van geluk door zintuiglijk genot, wat laag, vulgair, ordinair en onedel is en niet tot welzijn leidt.

Het nastreven van een strict ascetisme, wat pijnlijk en onedel is en niet tot welzijn leidt.

De Verhevene is—door beide uitersten te vermijden—ontwaakt aan de Middenweg, die zien en weten oplevert, en tot innerlijke vrede, direct begrip, ontwaken en Nibbana leidt.

En wat is die Middenweg die zien en weten oplevert, en tot innerlijke vrede, direct begrip, ontwaken en Nibbana leidt?

Het is het Edele Achtvoudige Pad: zuiver spreken, zuiver handelen, zuiver levensonderhoud, zuivere inspanning, zuivere aandacht, zuivere concentratie, zuiver inzicht, zuivere intentie.

Dit, Monniken, is de Middenweg die zien en weten oplevert, en tot innerlijke vrede, direct begrip, ontwaken en Nibbana leidt. ❜

Dit is een duidelijke tekst die—buiten het begrip ‘Middenweg’ zelf—weinig uitleg vergt. Maar wel ontzettend veel oefening. De Middenweg is het Achtvoudige Pad dat tot Ontwaken voert.

De Middenweg houdt het midden tussen enerzijds fysieke en emotionele genotzucht en anderzijds extreem ascetisme. Beide extremen zijn even destructief en leiden niet tot bevrijding uit dukkha.

Wat de betekenis van het begrip ‘Middenweg’ betreft, geeft de Majjhe Sutta (6) ons het antwoord. Deze erg oude sutta bevat zes interpretaties (van zes Thera-bhikkhu’s) van Boeddha’s uitdrukking ‘het midden’. Daar de zes Thera’s niet tot een gezamenlijke definitie komen, vragen ze raad aan de Boeddha, om er zich van te vergewissen wélk van de zes standpunten het dichtst de waarheid benadert. Na het aanhoren van de zes definities stemt de Boeddha in met alle zes verklaringen en hij verdrijft de laatste twijfels van de monniken door expliciet nogmaals de eerste versie te bevestigen.

In het kort komen deze zes definities hierop neer: (a) beëindiging van contact, (b) het heden (moment), (c) geen ongenoegen of plezier voelen, (d) & (e) bewustzijn (dat twee keer voorkomt bij deze zes) en (f) de beëindiging van het persoonlijk bestaan. (7)

Contact is één uiterste, het ontstaan van contact is het tweede uiterste, het beëindigen van contact is het midden.
Het verleden is één uiterste, de toekomst is het tweede uiterste, het heden is het midden.
Plezier is één uiterste, ongenoegen is het tweede uiterste, noch ongenoegen noch plezier is het midden.
Naam is één uiterste, Vorm is het tweede uiterste, bewustzijn is het midden.
De zes zintuigen zijn één uiterste, de zes zintuigobjecten zijn het tweede uiterste, bewustzijn is het midden.
Persoonlijk bestaan is één uiterste, ontstaan persoonlijk bestaan is het tweede uiterste, ophouden van persoonlijk bestaan vormt het midden.

De Middenweg is de weg van harmonie, van ‘in balans zijn’, waarvan de Boeddha zei dat hij hem tot het einde gevolgd had en die hem tot de beëindiging van dukkha gebracht had.

II. de Vier Waarheden (P. cattari ariya saccani):

❛ Dit, Monniken, is de Edele Waarheid over het lijden (P. dukkha sacca):Geboorte is dukkha. Ouderdom is dukkha. Ziekte is dukkha. Dood is dukkha. Verdriet, treuren, pijn, droefheid en ellende is dukkha. Samen-zijn met vijanden is dukkha. Gescheiden zijn van vrienden is dukkha. Niet krijgen waar je van houdt is dukkha. Samengevat: de vijf khandha’s zijn dukkha.”

“En dit, Monniken, is de Edele Waarheid over de oorsprong van het lijden (P. samudaya sacca):

Het is het verlangen dat tot verder bestaan leidt, verbonden is met plezier en lust, en hier en daar naar genot zoekt. Het is summier: verlangen naar zintuiglijk genot (P. kama tanha), verlangen naar bestaan (P. bhava tanha), en verlangen naar niet–bestaan (P. vibhava tanha).”

“En dit, Monniken, is de Edele Waarheid over de beëindiging van het lijden (P. nirodha sacca):

Het is het complete verdwijnen en vernietigen van verlangen; het verlaten, loslaten, afstand doen en zich bevrijden van verlangen.”

“En dit, Monniken, is de Edele Waarheid over de weg die leidt naar de beëindiging van het lijden (P. magga sacca):

Het is het Edele Achtvoudige Pad, namelijk: zuiver begrip, zuivere intentie, zuiver spreken, zuiver handelen, zuiver levensonderhoud, zuivere inspanning, zuivere aandacht en zuivere concentratie. ❜

Samengevat:

De Edele Waarheid van het lijden (P. dukkha sacca)
De Edele Waarheid van de oorzaak van het lijden (P. samudaya sacca)
De Edele Waarheid van de beëindiging van het lijden (P. nirodha sacca) (8)
De Edele Waarheid van de weg die leidt naar de beëindiging van het lijden (P. magga sacca)

Dit tweede onderwerp geeft de omschrijving van de Vier Edele Waarheden (P. cattari ariya saccani). Het gaat over ‘waarheden’: saccani → sacca = ‘waarheid’. Het zijn vier waarheden die door een edel persoon (P. ariya-puggala) gevolgd worden.

Het is géén esoterische waarheid. Het is géén dogmatische waarheid. Het is datgene wat ‘wáár’ is; datgene wat geldt als de natuurwet, i.c. wat relevant was in het verleden, in het heden en in de toekomst. Waarheid kan dus nooit het monopolie zijn van één of andere veranderende en vergankelijke religie of filosofie.

Waarheid behoeft géén etiket. Een etiket vormt slechts een belemmering voor het onafhankelijke begrip van de Waarheid. Een etiket veroorzaakt slechts schadelijke vooroordelen in de geest van de mens. De veelvuldige godsdienstoorlogen van zgn. universele religies zijn er het bloedige gevolg van. Door de aard van de dingen kan waarheid niet sektarisch zijn. Wat tevens wil zeggen dat de Dhamma één is. Vrij van divergentie.

Om de natuurwet—de Zo-heid van de dingen (P. tathata)—te begrijpen is het zelfs niet nodig om te weten of de lering van de Boeddha komt, of van iemand anders. Wat essentieel is, is deze waarheid te zien. Te weten. Te begrijpen wat wáár is. Deze waarheid te ervaren.

Stephan Bodian: (9)

❛ Truth is seeking to awaken to itself through you, to see itself everywhere through your eyes and taste itself everywhere through your lips. ❜

In de Dhatu Vibhanga Sutta (10) staat een opmerkelijk verhaal van de samana Pukkusati die de Boeddha onverwacht tegenkomt, maar hem niet herkent. De Boeddha stelt hem voor om de leer uit te leggen, wat dan ook gebeurt. Uit het verhaal blijkt duidelijk dat toen Pukkusati naar de Boeddha luisterde en zijn leer begreep, hij absoluut niet wist dat het de Boeddha was die tegen hem sprak, evenmin wiens leer het was. Pukkusati zag alleen de Waarheid. En dáár gaat het om. De boodschapper is niet van belang. Op waarheid komt het aan.

Om ook eens een metafoor te gebruiken waarvan in de sutta’s zo veelvuldig gebruik gemaakt wordt: als een geneesmiddel goed is, kan een zieke genezen worden. Het maakt niet uit te weten wie het geneesmiddel uitgevonden of geprepareerd heeft of waar de ingrediënten vandaan komen.

De Vier Edele Waarheden (P. cattari ariya saccani) vormen de basis én de essentie van wat de Boeddha onderwezen heeft, namelijk: het lijden moet begrepen worden; de oorsprong van het lijden moet losgelaten worden; de beëindiging van het lijden moet gerealiseerd worden en het pad dat leidt naar de beëindiging van het lijden moet ontwikkeld worden. (11)

Let vooral op de gebruikte werkwoorden in bovenstaande vertaling: begrijpen → loslaten → realiseren → ontwikkelen. Ze geven duidelijk aan waar de dhammanuvatti moet aan ‘werken’ in zijn beoefening.

Nadat de Vier Edele Waarheden voor het eerst door de Boeddha summier gepredikt werden in het Hertenkamp van Sarnath, worden ze op talloze plaatsen in de vroeg-boeddhistische sutta’s steeds opnieuw herhaald en uitvoerig uitgelegd.

Op basis van de veelvuldige herhalingen, verwijzingen, verklaringen en verduidelijkingen in deze sutta’s ontstaat een uiterst consistent en coherent beeld van wat de Boeddha ermee bedoelde.

De eerste Edele Waarheid geeft de definitie van dukkha. Het gaat over ‘lijden’ in zijn algemeenheid (P. dukkha):

❛ Geboorte is dukkha. Ouderdom is dukkha. Ziekte is dukkha. Dood is dukkha. Verdriet, treuren, pijn, droefheid en ellende is dukkha, Samenzijn met vijanden is dukkha. Gescheiden zijn van vrienden is dukkha. Niet krijgen waar je van houdt is dukkha. Samengevat: de vijf khandha’s zijn dukkha. ❜

Dit lijden moet begrepen worden. Verstaan worden. In zijn meest expliciete definitie. De beoefenaar moet inzien dat dukkha altijd en overal aanwezig is. En steeds opnieuw ontstaat. Zoals de oceaan uit water bestaat, zo bestaat het leven uit dukkha: geboren worden betekent dukkha; opgroeien betekent dukkha; ziekte betekent dukkha; verouderen betekent dukkha; de dood betekent dukkha; gescheiden worden van dierbaren betekent dukkha; samenzijn met iemand waarvan je niet houdt, betekent dukkha; zélfs krijgen wat je verlangt, betekent dukkha (uit angst het te verliezen); de vijf aggregaten (P. khandha’s) (12) betekenen dukkha. Dukkha is inherent aan het leven. (13)

Mathieu Ricard omschrijft het als volgt: (14)

❛ De betekenis (van dukkha) kan misschien het beste worden weergegeven als het onbevredigende,(15) onvoldane, frustrerende, conflict-gevoelige en pijnlijke karakter van het leven. De onzichtbare pijn is een latente pijn, altijd en overal aanwezig zolang we in onwetendheid verkeren, aan onszelf gehecht blijven en de werkelijkheid op een verkeerde manier bekijken. ❜ (16)

De Boeddha wil dat zijn volgelingen zich inzetten om het lijden van de mens als universeel kenmerk te begrijpen om vanuit deze realiteit tot bevrijding te komen.

Immers, wanneer we onze ogen blijven wegdraaien van de realiteit blijven we verwachtingen creëren van mensen en van dingen die nooit vervuld kúnnen, noch zúllen worden.

Op deze manier blijven we als zombies angstig ronddolen in een totaal illusoire wereld.

Ajahn Brahm: (17)

❛ Lijden komt erop neer dat je de wereld iets vraagt wat de wereld je nooit kan geven. Lijden is onmogelijke dingen verwachten en vragen van de wereld. Het is vragen om de perfecte woning en loopbaan. Vragen dat alle dingen waar we hard aan werken perfect op de juiste tijd en plaats gebeuren.

Dat is natuurlijk vragen om iets dat nooit ingelost kan worden. Het is net als vragen om diepgaande meditatie en verlichting, hier en nu. Maar zo werkt dit universum niet. Als je iets vraagt dat de wereld niet kan geven, moet je begrijpen dat je om lijden vraagt. ❜

De Boeddha wil dat we met onze eigen ogen zíen dat alle verschijnselen vergankelijk zijn. Veranderlijk in elk moment. En van moment-tot-moment.Dat ze anicca zijn. Driewerf anicca.

Anicca vormt de sleutel tot onze bevrijding.

Wanneer we zien dat alles vergankelijk is, volgt hieruit onmiddellijk het inzicht dat ze onbevredigend (P. dukkha) en leeg (P. anatta) aan substantie zijn; dat ze geen onafhankelijke kern bevatten. (18) Dat ze geen eeuwigheid, geen ‘ziel’ bezitten. Dat ze ‘leeg’ zijn.

Anicca geldt voor álle verschijnselen, voor alle vormen, voor alle soorten structuren, maatschappelijke, politieke, economische, financiële, religieuze… Inclusief boeddhistische structuren. De starheid die structuren kenmerkt en hun streven naar het vestigen van continuïteit stroken niet met het spontane karakter van Dhamma. Wanneer we goed kijken zien we dat ze er zelfs tegengesteld aan zijn.

Laat dit voor eens en altijd duidelijk zijn: structuren vertegenwoordigen de Dhamma—de natuurwet, de Zo-heid van de dingen, de waarheid—niet. Nooit. Waarheid hoeft niet vertegenwoordigd te worden. Verder kan Dhamma niet gemonopoliseerd worden. Structuren gaan niet over Dhamma. Zij gaan over ledenaantallen, lidgelden, benoemingen en (toekomstige) subsidies. Over reglementen en procedures. Over adoptie en uitsluiting. Over interpretatie en hieruit voortvloeiend manipulatie. Structuren dienen om geldstromen te genereren, benoemingen te doen, macht te verwerven. In de meeste gevallen vertegenwoordigen ze uitsluitend de ego’s van hun bestuurders en machthebbers.

Het begrijpen van dukkha = het zien van dukkha. In alle fenomenen, in alle verschijnselen, in alle dingen. In élk moment het proces van de tilakkhana zien.

Bhikkhu Analayo: (19)

❛ Wat de eerste edele waarheid duidelijk maakt is, dat al deze vormen van dukkha bij kritische onderzoeking zijn terug te voeren op het fundamentele vijfvoudige vasthouden aan het bestaan door middel van de geledingen [khandha’s]. ❜

De tweede Edele Waarheid geeft de oorzaak (of oorsprong) van het lijden aan:

❛ Het is het verlangen dat tot verder bestaan leidt, verbonden is met plezier en lust, en hier en daar naar genot zoekt. Het is summier: verlangen naar zintuiglijk genot (P. kama tanha), verlangen naar bestaan (P. bhava tanha), en verlangen naar niet–bestaan (P. vibhava tanha). ❜

In de verklarende sutta’s worden drie duidelijk waarneembare vormen van verlangen vermeld:

➛ verlangen naar zintuiglijk genot (P. kama-tanha): verlangen kenmerkt zich door het grijpen naar een object, met als oogmerk het nooit meer los te laten. Kama-tanha behelst het verlangen naar én de daaruit voortvloeiende gehechtheid = het brandstof geven aan dit vuur van verlangen (P. upadana) naar alles wat we zien, horen, ruiken, proeven, aanraken of denken. (20)

Vandaar de absolute noodzaak om wachters te plaatsen bij de zintuigpoorten!

Frits Koster: (21)

❛ De directe oorzaak [van verlangen] is het zien van genot of geluk in dingen die in werkelijkheid leiden tot verslaving of afhankelijkheid. ❜

➛ manifestatiedrang en verlangen naar eeuwig bestaan (P. bhava-tanha). Dit is de levens- en wordingsdrift (P. bhava) die het hele leven doordesemt. In feite komt het erop neer dat de mens zich—uit pure onwetendheid—hunkerend vastklampt aan dit leven dat—in werkelijkheid—een ongrijpbaar, continu proces van permanent ontstaan en vergaan is.

Dit geldt zowel voor de basisbehoeften (eten, drinken, huisvesting, bescherming tegen koude en warmte…) als voor de hogere behoeften van de piramide van Maslow: behoefte aan sociaal contact, behoefte aan waardering en erkenning, behoefte aan zelfontplooiing en tenslotte de blijkbaar onuitroeibare behoefte tot eeuwig bestaan.

Wij kunnen niet, willen niet, durven niet onze dood aanvaarden en wensen eeuwig (in één of andere etherische vorm alhoewel sommige religies het zo bont maken dat ze zelfs een ‘verrijzenis’, een ‘herbevlezing’ vooropstellen) te blijven bestaan. Dit vormt een belangrijke bron van lijden. Het najagen van zulke onrealistische ambities móet wel leiden tot permanente onvrede en onrust. (22)

➛ verlangen naar niet-bestaan (P. vibhava-tanha). Dit is het tegenovergestelde, namelijk het verlangen om juist niet meer te willen hebben of te willen zijn: het niet (meer) aanvaarden van fysische ongemakken (ziekte, pijn, verdriet…) of het willen beëindigen van iets wat ooit voor altijd verworven leek (huwelijk, geld, carrière…).

De eerste twee vormen van verlangen zijn aantrekkende, ‘zuigende’ krachten, terwijl de derde vorm een ‘afstotend’ element in zich draagt.

Deze drie vormen van verlangen vormen de directe oorzaak van de menselijke onvrede, van het lijden, van dukkha.

Zulke verlangens moeten we loslaten, willen we uit de greep van dukkha blijven.

Dukkha is er alleen als we de dingen niet accepteren zoals ze zijn; wanneer we de dingen ánders willen dan ze zich aan ons presenteren.

De basisgrond is dat we dukkha ervaren vanaf het moment dat we ons tegen de natuurlijke flow van Dhamma (de natuurwet, de zó-heid van de dingen, de waarheid) keren, d.i. wanneer we de verschijnselen op een ándere (‘onwetende’) manier percipiëren dan ze in werkelijkheid zijn.

Dukkha is de werkelijkheid en ook de énige werkelijkheid (als onderdeel van de tilakkhana). Alle andere beschouwingen—zowel wetenschappelijke als metafysische—zijn gefantaseerde projecties van onze geconditioneerde (‘onwetende’ en misleide) geest op het menselijk bestaan. Het komt er dus voor de dhammanuvatti op neer dat hij een einde maakt aan deze begoocheling.

Door aan de yogi de werkelijkheid realistisch te tonen reikt de Dhamma hem/haar de werktuigen aan die leiden tot de vernietiging van dukkha; die leiden naar zijn/haar bevrijding, namelijk door hem/haar vrij te maken van zijn/haar gehechtheid en hem/haar te verlossen van en uit zijn/haar gefantaseerde en gefingeerde verwachtingen en begoochelingen.

Door dit gewijzigde besef van de realiteit zal de beoefenaar automatisch meer in het hier-en-nu gaan leven en de dingen accepteren zoals ze wérkelijk zijn, los van de verhalen en drama’s die zijn geconditioneerde geest hem toedicht. Het hier-en-nu is de enige werkelijkheid die er is.

Daar moet de beoefenaar het mee doen. Er is niets anders. Als hem dat niet bevalt, blijft er niets anders over dan op zijn matje te gaan zitten tot de zaak helder wordt.

Uiterst belangrijk is om te beseffen dat dukkha zijn macht over ons énkel kan handhaven zolang wijzelf toestaan dat dukkha ons intimideert.

Daarom moet de yogi het lijden recht in het gezicht kijken, zonder de ogen weg te draaien. Hij moet dukkha begrijpen én aanvaarden als de inherente natuur van het leven. Als de wet van oorzaak en gevolg. Afhankelijk ontstaan. Paticca Samuppada.

Ulrich Libbrecht: (23)

❛ Wie aan deze gespleten wereld wil ontsnappen, dient het dal te verlaten en op zoek te gaan naar een berg. Geen berg van het woord, maar een berg van het hart—’ausgesetzt auf den Bergen des Herzens’ (R. M. Rilke)—de berg van de directe ervaring. ❜

Ajahn Brahm: (24)

❛ Wees je ervan bewust dat dukkha de aard van de dingen is…

… Wanneer je realiseert dat het allemaal gewoon de aard van de natuur is, slechts een proces van oorzaak en gevolg, dan besef je dat het niet meer jouw probleem is. Dat jij je er niet druk over moet maken.

Je ziet dat loslaten voortkomt uit het inzicht in de aard van het lijden in het leven: je kunt er niet veel aan doen, dus laat het met rust.

Als je het met rust laat, ontwikkel je de mentale houding die bewust en alert is, die toekijkt, maar er niet bij betrokken raakt.

… Wanneer we ons realiseren dat onze ervaringen een puur natuurlijk proces zijn, reageren we niet door ons bang, schuldig, gefrustreerd of teleurgesteld te voelen. ❜

Het is níet onze taak om ervoor te zorgen dat de zaken draaien zoals wij het willen. Dat is niet ónze verantwoordelijkheid. Onze taak bestaat erin om énkel te observeren, om te zien dat alles is zoals het is. Om te beseffen dat het geen enkele zin heeft ons aan zulke vergankelijke, lijdensvolle en zelfloze wereld te hechten.

We moeten leren meegaan met de flow: wie aan zee een hoge golf wil vermijden, wordt op het strand geworpen; wie echter in deze hoge golf duikt, heeft enkel water om zich heen.

Bekijk dukkha zoals alle andere verschijnselen: voorbijgaand, toevallig en zonder eigen identiteit. Bekijk aandachtig wat er gebeurt, benoem het en laat dukkha los. Accepteer dukkha.

We moeten de ‘dorst’ naar ‘worden’ (P. bhava) loslaten. Dit verlangen naar ‘worden’ is, alhoewel voor ieder verschillend, in ieder van ons nadrukkelijk aanwezig.

Bhikkhu Thanissaro: (25)

❛ Afhankelijk van hoe we de wereld beschouwen, zal onze wereld verschillen… Een schilder, een skiër en een mijnwerker die naar een berg kijken… zullen verschillende bergen zien. Als je een schilder, een skiër, of een mijnwerker bent, zul je diezelfde berg op een verschillende manier bekijken, afhankelijk van wat je er op een bepaald moment van wilt—schoonheid, avontuur of rijkdom… Elke wens creëert zo in feite zijn eigen aparte wereld; en binnen al die werelden nemen we verschillende identiteiten aan.

De Boeddha gebruikte een specifiek woord voor deze ervaring waardoor een aparte wereld gecreëerd wordt door het hebben van een apart verlangen. Hij noemde het ‘bhava’… Het is iets dat wordt voortgebracht door de activiteit van onze geest. ❜

Er is maar één houding mogelijk om uit de impasse te geraken: laat begeerte los, laat dit verlangen voor wat het is. Bekijk dit verlangen als een toevallige gemoedstoestand die (overeenkomstig een caleidoscoop aan specifieke oorzaken en voorwaarden) ontstaat en vergaat. Steeds opnieuw en opnieuw. (26)

Door niet toe te geven aan de begeerte—ons gewoontepatroon—maar ze integendeel los te laten, houdt ze op te bestaan. Dít is de bevrijding waarover de Boeddha spreekt.

Stephen Bachelor: (27)

❛ De vrijheid van het ontwaken is geworteld in het ophouden van begeerte. … We zijn onze eigen gevangenbewaarders. We houden onszelf onvrij door ons uit verwarring of angst vast te klampen aan een zelf dat onafhankelijk van alle voorwaarden bestaat.

In plaats van de dingen te aanvaarden en te begrijpen zoals ze zijn, proberen we er onafhankelijk van te worden door een apart ‘zelf’ te verzinnen.

Het ontwikkelen van het pad begint ermee dat we werkelijk zien hoe veranderlijk, toevallig en creatief wijzelf en de wereld zijn. ❜

Osho: (28)

❛ De yogi die verlangen ‘begrijpt’, ontdoet zich ervan omdat hij zich bewust is van haar pijnlijke aard. En op het moment dat er geen verlangen meer is, op het moment dat de geest niet meer verstoord wordt door lust en hij nergens meer naar op zoek is dan, op dat eigenste moment, op dat stille en rustige moment, ervaart hij zijn echte authentieke wezen. ❜

De diepere oorzaak van onze dukkha ligt uiteindelijk in onwetendheid (P. avijja), in het niet-begrijpen i.c. het verkeerd, niet duidelijk of helemaal niet onderkennen (gebrek aan een juist realiteitsbesef) van wat zich in het NU, in het huidige moment aan ons voordoet: wij willen niet accepteren dat we een niet-stabiel, afhankelijk proces zijn zonder vaste kern, zonder ziel. Integendeel, we gaan ervan uit dat we de Navel van de Wereld zijn. Een creator gelijk. Of er in de genesis tenminste naast gelegen hebben.

Avijja omtrent de werkelijkheid van onze eigen aard staat voor onwetendheid omtrent het verschijnsel ‘ik’. Het niet bewust zijn van het feit dat we blindelings reageren op onze verlangens en afkeer (P. sankhara’s). Noch van de reden waarom we reageren op onze gewaarwordingen. Ons evenmin bewust zijn van de werkelijke aard van datgene waarop we reageren. Verder onwetend omtrent de vergankelijke, onpersoonlijke aard van ons bestaan en tenslotte onwetend over het het feit dat onze gehechtheid aan dit bestaan slechts lijden brengt. Door deze waterval van onwetendheid worden we onbewust de slaaf van onze gewoontepatronen.

Onwetendheid kan énkel verwijderd worden door middel van wijsheid (P. panna), i.c. door ons gelijkmoedig bewust te zijn van de leegte—de persoonlijke realisatie van het feit dat géén énkel verschijnsel (het ‘ik’ in de eerste plaats) beschikt over een vaste kern, over een onafhankelijke substantie, over een ziel.

Anders gesteld komt het erop neer dat de oorzaak van dukkha een verwarde geestelijke of emotionele toestand is die voortspruit uit een verkeerde waarneming van wat alle verschijnselen, dingen, fenomenen (P. dhamma’s) wérkelijk zijn.

De wérkelijke realiteit van ons bestaan is tweevoudig: er is enerzijds de vaststelling dat onze werkelijkheid van moment-tot-moment verandert (en dit constante proces zorgt ervoor dat er géén énkele stabiliteit te vinden is) en anderzijds het gegeven dat onze werkelijkheid—ons ‘ik‘—samengesteld is uit vijf componenten [wat de Boeddha de vijf aggregaten (P. khandha’s) noemt] die, op een bepaald ogenblik [onder specifieke oorzaken (P. hetu’s) en voorwaarden (P. paccaya’s)], te samen gekomen zijn en evenzeer op een bepaald moment (eveneens onder specifieke oorzaken en voorwaarden) weer uit elkaar zullen vallen.

De oorzaak van dukkha wordt ontzettend duidelijk verwoord in de Adittapariyaya Sutta, (29) de Vuurrede van de Boeddha.

Deze voordracht hield de Boeddha in het Gayasisa-gebergte, toen hij op de terugweg was van Sarnath naar Rajagaha om daar koning Bimbisara van Magadha zijn leer uit te leggen. (30) De Vuurrede is Boeddha’s derde voordracht. Deze prediking geeft zowel duiding over elementen uit de eerste (Dhammacakkappavatana Sutta) als over de tweede (Anattalakkhana Sutta) prediking. De Boeddha hield deze voordracht voor de broeders Kassapa, (31) die beschouwd werden als de toonaangevende spirituele vuuraanbidders (P. aggihutta) (32) van hun tijd.

Volgens de commentaren op de sutta’s (P. atthakatha) (33) hadden de Kassapa’s een duizendkoppige schare volgelingen rond zich verzameld. Waar deze asceten vroeger dag en nacht het vuur vereerden, leerde de Boeddha hen dat de wereld van de zintuigen in brand stond.

Dat alle verschijnselen, alle fenomenen, alle dingen, alle dhamma’s van de zintuiglijke wereld in brand staan. Door het vuur als metafoor te gebruiken voor verlangen, afkeer en onwetendheid maakte hij het inzicht in de Dhamma voor de vuuraanbidders aanschouwelijk. Deze voordracht getuigt eens te meer van de behendigheid van de Boeddha als geniaal debater.

De Vuurrede is één van de hoogtepunten uit de Pali-canon. Daarom verdient de integrale sutta een plaats in dit boek.

Mijn vertaling van de Vuurrede gaat als volgt:

❛ Aldus heb ik gehoord. Eens verbleef de Bhagavat op de Gayasisa-heuvel, nabij Rajagaha, samen met duizend monniken. En daar sprak de Bhagavat de monniken als volgt toe:

‘Monniken, alles staat in brand. En wat is de betekenis daarvan?’

‘Het oog, Monniken, staat in brand; vormen staan in brand; visueel contact staat in brand; visueel bewustzijn staat in brand.

En ook de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen (P. vedana) veroorzaakt door visueel contact (P. phassa) staan in brand.

En waarmee staan ze in brand? Ze staan in brand door het vuur van verlangen (P. lobha); door het vuur van haat (P. dosa); door het vuur van onwetendheid (P. moha).

Ik zeg jullie dat het brandt door geboorte (P. jati); door ouderdom (P. jara) en dood (P. marana); door piekeren over het verleden (P. kukkucca); door weeklagen (P. parideva); door lijden (P. dukkha); door smart (P. domanassa) en door wanhoop (P. upayasa).

Het oor, Monniken, staat in brand; geluiden staan in brand; auditief contact staat in brand; auditief bewustzijn staat in brand.

En ook de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door auditief contact staan in brand.

En waarmee staan ze in brand? Ze staan in brand door het vuur van verlangen; door het vuur van haat; door het vuur van onwetendheid.

Ik zeg jullie dat het brandt door geboorte; door ouderdom en dood; door piekeren over het verleden; door weeklagen; door lijden; door smart en door wanhoop.

De neus, Monniken, staat in brand; geuren staan in brand; neus-contact staat in brand; reuk-bewustzijn staat in brand.

En ook de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door neus-contact staan in brand.

En waarmee staan ze in brand? Ze staan in brand door het vuur van verlangen; door het vuur van afkeer; door het vuur van onwetendheid.

Ik zeg jullie dat het brandt door geboorte; door ouderdom en dood; door piekeren over het verleden; door weeklagen; door lijden; door smart en door wanhoop.

De tong, Monniken, staat in brand; smaken staan in brand; tong-contact staat in brand; tong-bewustzijn staat in brand.

En ook de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door tong-contact staan in brand.

En waarmee staan ze in brand? Ze staan in brand door het vuur van verlangen; door het vuur van haat; door het vuur van onwetendheid.

Ik zeg jullie dat het brandt door geboorte; door ouderdom en dood; door piekeren over het verleden; door weeklagen; door lijden; door smart en door wanhoop.

Het lichaam, Monniken, staat in brand; aanrakingen staan in brand; lichamelijk contact staat in brand; lichamelijk bewustzijn staat in brand.

En ook de aangename, de onaangename en niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door lichamelijk contact staan in brand.

En waarmee staan ze in brand? Ze staan in brand door het vuur van verlangen; door het vuur van haat; door het vuur van onwetendheid.

Ik zeg jullie dat het brandt door geboorte; door ouderdom en dood; door piekeren over het verleden; door weeklagen; door lijden; door smart en door wanhoop.

De geest, Monniken, staat in brand; gedachten staan in brand; mentaal contact staat in brand; mentaal bewustzijn staat in brand.

En ook de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door geestelijk contact staan in brand.

En waarmee staan ze in brand? Ze staan in brand door het vuur van verlangen; door het vuur van haat; door het vuur van onwetendheid.

Ik zeg jullie dat het brandt door geboorte; door ouderdom en dood; door piekeren over het verleden; door weeklagen; door lijden; door smart en door wanhoop.

Een goed onderwezen edele discipel, die de dingen op deze manier ziet: baalt van het oog; baalt van vormen; baalt van visueel contact; baalt van het visueel bewustzijn.

En hij baalt van de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door visueel contact.

Hij baalt van het oor; baalt van geluiden; baalt van auditief contact; baalt van het auditief bewustzijn.

En hij baalt van de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door auditief contact.

Hij baalt van de neus; baalt van geuren; baalt van neus-contact; baalt van het reuk-bewustzijn.

En hij baalt van de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door neus-contact.

Hij baalt van de tong; baalt van smaken; baalt van tong-contact; baalt van het tong-bewustzijn.

En hij baalt van de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door tong-contact.

Hij baalt van het lichaam; baalt van aanrakingen; baalt van lichamelijk contact; baalt van het lichamelijk bewustzijn.

En hij baalt van de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door lichamelijk contact.

Hij baalt van de geest; baalt van gedachten; baalt van mentaal contact; baalt van mentaal bewustzijn.

En hij baalt van de aangename, de onaangename en de niet-aangename-noch-onaangename gewaarwordingen veroorzaakt door mentaal contact.

Als hij ervan baalt, wordt hij onthecht. Door onthechting wordt [zijn geest] bevrijd. En door bevrijding wordt hij zich ervan bewust dat hij bevrijd is. (34)

Hij beseft:

Vernietigd is geboorte, het religieuze leven is geleefd (P. magga brahmacariya); (35) wat gedaan moest worden is gedaan (P. katam karniyam); (36) er is niets meer dat tot terugkomst hier leidt (P. naparam itthattaya).’ (37)

Zo sprak de Verhevene. En de monniken waren tevreden en verheugd door de woorden van de Verhevene.

En terwijl deze uiteenzetting gegeven werd, werden de harten van deze duizend monniken door onthechting bevrijd van de bezoedelingen. ❜

Nadat de Boeddha op deze manier de Dhamma had uitgelegd, zo verhalen de Commentaren, namen de Kassapa’s met hun gevolg toevlucht tot de Drie Juwelen (P. tiratana). (38)

De Boeddha legde zijn volgelingen uit dat men door de tilakkhana niet te (willen/kunnen/durven) zien, in een illusoire wereld terechtkomt. Een fata morgana. Een verzinsel. Een leugen. Immers, dan worden dingen die vergankelijk zijn als blijvend gepercipieerd. Wordt als ‘zelf’ beschouwd, wat geen ‘zelf’ is. Wordt als ‘zelf’ beschouwd, wat slechts een begoocheling is. Wordt lijden beschouwd als genot en wat weerzinwekkend is als mooi. Virtual reality.

Maar daarmee eindigt de begoocheling niet. Wie de tilakkhana ontkent, ziet niet dat alles voortdurend al het andere beïnvloedt. Dat niets op zichzelf bestaat. Wie de tilakkhana ontkent, klampt zich vast aan de waan dat men de dingen ‘zelf’ verwezenlijkt. Zo ziet men het geheel niet; denkt men niet holistisch maar dualistisch in afzonderlijke tegengestelde onderdelen: ‘ik’ en de wereld. Of nog beter: ‘ik’ tegen de wereld.

De Boeddha leerde dat het deze onwetendheid is over de ware menselijke aard die aanleiding geeft tot vertroebelde waarnemingen. Dit is de oorsprong van leedvolle emoties, verlangen, haat en angst. Dit is de oorzaak van dukkha. En die oorzaak moet losgelaten worden.

De derde Edele Waarheid geeft aan hoe het lijden kan beëindigd worden:

❛ Het is het complete verdwijnen en vernietigen van verlangen; het opgeven ervan, het verlaten, loslaten, afstand doen ervan. Het zich bevrijden van verlangen. ❜

De derde Edele Waarheid behandelt het einde van dukkha; het einde van pijn; het einde van imperfectie; van irritatie; van lijden in de meest brede zin van het woord. Het einde van dukkha is innerlijke vrede. Nibbana.

De dhammanuvatti bereikt nibbana als álle begeerte uitgeschakeld is, als hij, met andere woorden, boven zijn gevoelens, gewaarwordingen en emoties (P. vedana) staat en ze geen reacties (P. sankhara’s) meer bij hem uitlokken. Door het gerealiseerde inzicht in de tilakkhana van de verschijnselen én de gelijkmoedige aanvaarding ervan ervaart de beoefenaar rust en vrede. Dit is de bevrijding (P. vimutti) waar de Boeddha naar wijst. (39) Bevrijding en zelfrealisatie bevinden zich híer. Vlakbij. In dít lichaam. In dít moment.

De vierde Edele Waarheid benoemt het Pad dat men moet volgen om het lijden te beëindigen:

❛ Het is het Edele Achtvoudige Pad, namelijk: zuiver begrip, zuivere intentie, zuiver spreken, zuiver handelen, zuiver levensonderhoud, zuivere inspanning, zuivere aandacht en zuivere concentratie.

Dít is het Pad dat moet gecultiveerd worden om dukkha te stoppen.

De Boeddha leert dat de dhammanuvatti zich niet moet richten op het symptoom (het lijden), maar op de oorzaken van het lijden. Namelijk op verlangen; begeerte; hunkering en gehechtheid.

De Vierde Waarheid reikt de yogi de weg aan om zich te bevrijden uit de kringloop van samsara, (40) d.i. om dukkha, dat voortspruit uit hunkering en gehechtheid, te overwinnen door ontwaken; door wakker te worden; door verlichting; namelijk door het verwerven van inzicht in de ware aard van de dingen. Yatha bhuta nana dassana. (41)

Het achtvoudige pad kan samengevat worden als een in diepgang oplopende leer- en praktijkmethode, (42) gaande van moraliteit (P. sila ➛ respectievelijk: juist spreken, juist handelen, juist levensonderhoud), (43) over meditatie (P. samadhi ➛ respectievelijk: juiste inspanning, juiste aandacht, juiste concentratie) naar wijsheid (P. panna ➛ respectievelijk: zuiver inzicht en zuivere intentie).

Hoe beter de moraliteit is, hoe beter de concentratie zal zijn. En hoe beter de concentratie is, hoe beter het inzicht zal worden.

Maar het is niet zo dat deze acht treden afzonderlijk moeten ontwikkeld worden. Het is een geïntegreerd pad waarbij elke afzonderlijke factor de andere factoren bevrucht en verbetert.

Zeer beknopt, maar erg dienstig als geheugensteuntje, geef ik hier de praktische inhoud weer van de acht aspecten van het Edele Achtvoudige Pad:

• zuiver inzicht: inzicht in de realiteit van de Vier Waarheden

• zuivere intentie: dit inzicht toepassen in het leven

• zuiver spreken: spreken naar dit inzicht

zuiver handelen: handelen naar dit inzicht
zuiver levensonderhoud: geen beroepsactiviteiten die strijdig zijn met dit inzicht
zuivere inspanning: inspanningen richten naar dit inzicht

zuivere aandacht: het richten van volle en permanente aandacht op dit inzicht
zuivere meditatie: reflectie die dit inzicht verdiept

Dit Achtvoudige Pad leidt tot harmonie en inzicht. Het is net dít inzicht (in de ware aard van de verschijnselen) dat leidt tot de beëindiging van dukkha.

Het Achtvoudige Pad moet derhalve beschouwd worden als de praktisch te volgen weg (de roadmap) én het proces van bewustwording dat leidt tot zelfrealisatie. Tot nibbana.

Frits Koster: (44)

❛ Als het meditatieve inzicht diep genoeg is en als de beoefenaar en de situatie er rijp voor zijn, dan kan op een bepaald moment een zeer specifieke en zuiverende ervaring plaatsvinden die wel ‘verlichting’ wordt genoemd.

… In boeddhistische geschriften wordt de verlichtingservaring vaak benaderd aan de hand van ontkenningen of negaties, waarin wordt uitgelegd wat het niet is.

Het wordt in het algemeen wél beschreven als ‘staat van hoogste geluk en vrede’ (P. santi), doordat het los staat van alle (vergankelijke) wereldse ervaringen, als ‘veilig’ (P. khema) of als ‘bevrijdend’ (P. vimutti).

Deze verlichtingservaring is niet blijvend. Het is te vergelijken met een moment van heel even de zon zien op een bewolkte dag.

Volgens de Boeddha en beoefenaars die het ervaren hebben is deze ervaring echter bijzonder bevrijdend, doordat op dat moment voorheen blokkerende en problemen veroorzakende krachten, zoals verlangen, haat en onwetendheid, volkomen uitgedoofd worden. ❜

III. de Drie Rotaties en Twaalf Aspecten

❛ Betreffende wat ik voorheen nooit gehoord had, Monniken, verscheen zien, verscheen weten, verscheen wijsheid, verscheen begrip, verscheen licht in mij:

‘Dit is de Edele Waarheid van het lijden’. [P. pariyatti]