Samatha en samādhi zijn nauw verbonden concepten in het boeddhisme, maar ze hebben verschillende betekenissen en functies binnen de meditatiepraktijk.
Samatha betekent ‘kalmering’, ‘mentale rust of ‘in rust verblijven’ en verwijst naar het proces waarbij de geest gestabiliseerd en tot rust gebracht wordt. Dit wordt bereikt door de aandacht te richten op één enkel object, zoals de ademhaling, het ‘rijzen en dalen van de buik’ bij in-en uitademing, een kaarsvlam of een mantra. Het doel is om verstorende emoties zoals onrust, verlangen en angst te verminderen, waardoor een staat van diepe kalmte en evenwicht ontstaat. Deze kalme geest vormt de noodzakelijke basis voor verdere meditatie.
Samādhi betekent ‘concentratie’ of ‘absorptie’ en verwijst naar de toestand van éénpuntige geestelijke focus (ekaggatā) die voortkomt uit succesvolle samatha-beoefening, en die zijn hoogtepunt kent in de 4de jhana. In deze toestand is de geest volledig vrij van afleiding en volledig gericht op het gekozen meditatieobject, waardoor subject en object één zijn (absorptie), de ideale basis dus voor het ontwikkelen van inzicht (vipassanā).
Samādhi is niet alleen het resultaat van samatha, het is ook een essentiële voorwaarde voor het verkrijgen van diep inzicht (vipassanā) in de ware aard van de werkelijkheid. Het helpt de beoefenaar om de drie fundamentele kenmerken van het bestaan — vergankelijkheid, lijden en het ontbreken van een vast zelf — rechtstreeks te ervaren.
Het verschil tussen samatha en samādhi ligt bijgevolg in hun rol en functie. Samatha is het proces van het kalmeren en stabiliseren van de geest, terwijl samādhi de geconcentreerde toestand is die hieruit voortvloeit. Beide zijn essentieel binnen de boeddhistische meditatiepraktijk en vullen elkaar aan. Samatha bereidt de geest voor op de diepgang van samādhi, en deze geconcentreerde toestand maakt het gemakkelijker om via vipassanā inzicht te verkrijgen in de aard van het bestaan.
Hoewel meditatie een persoonlijke ervaring is en resultaten kunnen variëren, wordt aangeraden om meditatie te beoefenen onder begeleiding van een ervaren leraar. Dit helpt om technieken correct toe te passen en het maximale voordeel uit de praktijk te halen. Uiteindelijk echter is het aan de beoefenaar zelf om de juiste benadering te kiezen, passend bij zijn of haar behoeften en doelen.
