Vraag:
❛ Betekent anatta niet eerder het “niet-bestaan van het zelf”, kortweg ook “niet-zelf” genoemd? En verwijst sunnata niet eerder naar de leegte? Volgens de leer omtrent anatta is “het zelf” een zinsbegoocheling en de gehechtheid eraan de oorzaak van ons rondzwerven in het samsara. Anatta klaagt deze verkeerde zienswijze juist aan…❜
Antwoord:
Beide termen worden door u correct vertaald en geduid.
Het verschil tussen anatta en sunnata ligt in termen van doctrine; niet in termen van realisatie.
In termen van doctrine zijn beide begrippen verschillend:
— anatta werd onderwezen in de Anattalakkhana Sutta, de tweede voordracht die de Boeddha gaf aan de Vijf Gezellen in Sarnath. In deze sutta verklaart de Boeddha dat de khandha’s zonder ‘zelf’ zijn, d.i. géén énkele stabiliteit in zich dragen en veranderen van moment-tot-moment (P. anicca):
❛ Monniken, fysieke vorm (rupa) is zonder zelf; gevoelens en gewaarwordingen (vedana) zijn zonder zelf; percepties (sanna) zijn zonder zelf; sankhara’s zijn zonder zelf; bewustzijn (vinnana) is zonder zelf. Alles wat veranderlijk, onbevredigend en zelfloos is (P. tilakkhana) moet dan ook beschouwd worden als ‘dit is niet van mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf.’ ❜
Van zodra de geest van de Vijf Gezellen doordrongen was van deze realiteit werd hun ‘zelf’-visie vernietigd en waren ze ontwaakt.
—sunnata, de ‘leegte’ an sich, daarentegen is niet afhankelijk van de tilakkhana. De term stelt eenvoudig en direct dat de vijf khandha’s ‘leeg’ (zonder ‘zelf’) zijn. Dit kan tijdens meditatie gemakkelijk waargenomen worden, bvb. bij meditatie op de ademhaling (P. anapanasati) is het voor de dhammanuvatti duidelijk waarneembaar dat er geen ‘zelf’ bestaat dat de ademhaling aanstuurt.
In termen van realisatie zijn beide termen synoniem: anatta werd door de Boeddha als ‘vaardig hulpmiddel’ (P. upaya) verbonden met de tilakkhana om de Vijf Gezellen te helpen op hun weg naar ontwaken. Eenmaal het ontwaken (het ‘wakker worden’) heeft plaatsgevonden is er geen verschil meer tussen anatta en sunnata. Na realisatie zijn beide termen synoniem van elkaar.
