Realisatie—het herkennen, erkennen en er één mee worden—correspondeert met de drie fundamentele fasen van de boeddhistische beoefening: pariyatti, patipatti en pativedha.
Deze drie termen beschrijven het proces van inzicht en bevrijding door te begrijpen, toe te passen en uiteindelijk direct te ervaren.
In eerste instantie verwijst pariyatti naar het intellectuele of theoretische begrip van de boeddhistische leer. Het is het leren van de leerstellingen, zoals de Vier Edele Waarheden, het Achtvoudige Pad, en andere belangrijke principes, zoals o.m. Niet-zelf (anattā) en Afhankelijk Ontstaan (paṭicca-samuppāda). Dit is de fase waarin men de boeddhistische filosofie en ethiek begrijpt, maar nog niet op een diepere, directe manier ervaart. Het is het fundament van kennis waarop de verdere beoefening is gebouwd.
De volgende stap is patipatti, de praktische toepassing van de leringen. Het is de fase waarin men de verworven kennis in de praktijk brengt door middel van meditatie, ethisch gedrag en concentratie. Patipatti betekent dat men de leringen actief beoefent in het dagelijks leven, wat leidt tot de ontwikkeling van deugdzaamheid (sīla),concentratie (samādhi) en wijsheid (paññā). Hier begint de beoefenaar te ervaren wat de leringen in de praktijk betekenen en hoe ze kunnen bijdragen tot innerlijke transformatie.
De laatste fase is pativedha, de directe ervaring of realisatie van de waarheid. Dit is het punt waarop men de leringen niet alleen intellectueel begrijpt, maar de Ultieme Werkelijkheid direct ervaart. Het is de ervaring van de vergankelijkheid (anicca), het lijden (dukkha) en de leegte van het zelf (anatta), wat leidt tot inzicht en verlichting. Pativedha is dus de daadwerkelijke realisatie van de waarheid die leidt tot bevrijding, de ervaring van de Ultieme Waarheid zoals die werkelijk is.
In dit opzicht is ‘realisatie’ het volledige pad van de boeddhistische beoefening: het begint met pariyatti, het theoretische begrip van de leer, volgt met patipatti, de praktische toepassing in het dagelijks leven, en culmineert in pativedha, de directe ervaring en innerlijke erkenning van de ultieme waarheid. Het is de verwezenlijking van de leringen in de diepste zin, waarbij men niet alleen begrijpt wat de waarheid is, maar deze ook ten volle ervaart en er één mee wordt.
