In het boeddhisme zijn conditionering en karma nauw met elkaar verweven, omdat karma (de wet van oorzaak en gevolg) bepaalt hoe onze ervaringen en reacties zich in de loop van de tijd ontwikkelen.
Conditionering verwijst naar hoe we, door herhaalde gedachten, handelingen en ervaringen, vaste patronen en gewoontes opbouwen in ons denken en gedrag. Deze conditionering vormt onze geest en beïnvloedt hoe we de wereld waarnemen, hoe we reageren op situaties, en hoe we onszelf en anderen zien.
Karma speelt hierbij een cruciale rol: onze daden, woorden en gedachten dragen allemaal karmische potentie in zich, wat inhoudt dat ze toekomstige ervaringen beïnvloeden.
Door steeds dezelfde handelingen uit te voeren of dezelfde gedachten te koesteren, versterken we deze karmische patronen en conditioneren we onszelf om op bepaalde manieren te handelen.
Dit creëert een cyclus: karmische acties leiden tot bepaalde ervaringen, die op hun beurt weer nieuwe karmische acties voortbrengen. Zo worden we in patronen van reactiviteit en perceptie gevangen die moeilijk te doorbreken zijn. Beter: die door voortdurende herhaling steeds moeilijker te doorbreken zijn.
Een voorbeeld hiervan is het effect van woede: als we vaak boos reageren, ontwikkelen we een neiging om boosheid als een standaardreactie te zien. Dit versterkt een karmische gewoonte, en de geest wordt geconditioneerd om boosheid op te roepen in vergelijkbare situaties. Een web van dukkha.
Daardoor bouwen we in feite steeds verder aan de keten van oorzaak en gevolg die ons gevangen houdt in het samsarische bestaan – het voortdurende proces van geboorte, dood, en wedergeboorte.
Het doel in het boeddhisme is om deze conditioneringen te herkennen en te doorbreken, zodat we niet meer gebonden zijn aan het herhalen van oude patronen. Door middel van opmerkzaamheid (sati) en inzicht (vipassanā) kunnen we ons bewust worden van onze conditioneringen en de onderliggende karmische oorzaken. Deze bewustwording helpt ons om bewuste keuzes te maken in plaats van automatische, gewoontegedreven reacties. Dit doorbreekt de cyclus van karma en opent de weg naar bevrijding, naar een staat van niet-geconditioneerde vrijheid, vaak aangeduid als nibbāna.
